ချင်းလူမျိုးများရဲ့ တော်လှန်ရေးစစ်သမိုင်း

 အမှန်တကယ်တွင် ချင်းတို့သည် စစ်နှင့်ယဉ်ပါးနေသော မျိုးနွယ်စုများဖြစ်သောကြောင့် စစ်ကိုခုံမင်ခဲ့ဖူးသော လူမျိုးများဖြစ်ခဲ့သည်ဟုဆိုပါက မှားမည်မထင်ပေ။ သို့သော် ချင်းလူမျိုးများ အဘယ်ကြောင့် လက်နက်ကိုင်ခဲ့သည်၊ တိုက်ပွဲဝင်ခဲ့သည်ဆိုသည်ကို သေချာလေ့လာဆန်းစစ်ရန် လိုအပ်ပေသည်။ ထိုဆန်းစစ်ချက်များမှတဆင့် မိမိတို့၏အမှားနှင့်အမှန်ကို သုံးသပ်ကာ ပိုမိုကောင်းမွန်သော အနာဂတ်ကို ပြင်ဆင်နိုင်ရန် ရည်ရွယ်ပါသည်။

မြန်မာသမိုင်းဆရာကြီး ဒေါက်တာသန်းထွန်းက ဗမာလူမျိုးများ အေဒီ ၉ ရာစုခန့်က မြန်မာနိုင်ငံအလယ်ပိုင်းသို့ ဝင်ရောက်ရာတွင် ချင်းတွင်းမြစ်ဝှမ်းနှင့် ဧရာဝတီမြစ်ဝှမ်းတွင် ရှိနှင့်နေထိုင်နှင့်သော ချင်းတို့နှင့် တိုက်ခိုက်ရခြင်းမရှိသောကြောင့် မိတ်ဆွေရင်း၊ အချင်းချင်းသင့်မြတ်သောလူမျိုးများဖြစ်သောကြောင့် “ချင်း” ဟူသော အမည်ဖြင့် ခေါ်ကြောင်းဆိုပေသည်။ သို့သော် ပုဂံခေတ်နှင့် နောက်ပိုင်းကာလများတွင် ချင်းလူမျိုးများ ချင်းတောင်တန်းများဆီသို့ ရွှေ့ပြောင်းရခြင်းသည် လူမျိုးစုစစ်ပွဲများ၊ နောက်ရောက်လူမျိုးများကြောင့်ပင် ဖြစ်သည်မဟုတ်ပါလော။ မှတ်တမ်းမှတ်ရာများမရှိသောကြောင့် ရှေးကျသော စစ်ပွဲများအကြောင်းကို မသိရှိနိုင်တော့ပေ။ ထို့ကြောင့် ချင်းတောင်တန်းနှင့် ပတ်ပတ်လည် မြေပြန့်ဒေသများတွင် နေထိုင်သည့်အချိန်မှ လက်လှမ်းမှီရာ မှတ်တမ်းများအရ ချင်းတို့၏ စစ်သမိုင်းအကျဉ်းကို ဖော်ပြအပ်ပါသည်။

(၁) သက်ဦးဆံပိုင်ဘုရင်များလက်အောက်ခံခေတ် (Tributary War Period)

မြေပြန့်ဒေသတွင်နေထိုင်သော ချင်းမျိုးနွယ်စုများသည် နီးစပ်ရာ သက်ဦးဆံပိုင်ဘုရင်များနှင့် ဆက်သွယ်မှု ပိုမိုများပြားခဲ့ကြသကဲ့သို့ သြဇာခံများလည်း ဖြစ်တတ်ကြပါသည်။ အထူးသဖြင့် ရခိုင်ဘုရင်များ၊ မြန်မာဘုရင်၊ ကသည်းဘုရင်များအား အထူးသြဇာခံကြကြောင်းကို တွေ့မြင်နိုင်လေသည်။

#ကံရာဇာကြီးမင်း (အေဒီ ၃၅၀-၁၁၀၀) ၏ တပ်တော်တွင် ပါဝင်သောလူမျိုးများတွင် ချင်းတို့ကို စတင်တွေ့ရလေသည်။ မောရင်း ၃ဝဝဝ ကို မျဉ်တည် (မေတေး-Meitei) တပ်၊ ချင်း ၃ဝဝဝ ကို ရာဇဂြိုဟ်တပ်ဟု ဖော်ပြထားသည်။ ရာဇဂြိုဟ်သည် ကလေးမြို့မြောက်ဖက်နားတွင် တည်ရှိသည်။

#ရခိုင်ဘုရင်မင်းဖလောင်းလက်ထက် (၁၆၁၂- ၁၆၂၂) အရှေ့သို့ စစ်ချီရာတွင်လည်း “ညီတော်ကုလတန်စား ချစ်နှောင်းကိုလည်း မြုံ၊ သက်။ လင်းကဲ၊ ချင်း၊ ချော်၊ ခွေးမွေး။ လေးတူး။ တဲခွ။ ချောင်း သား။ ကတူး။ ချုပ်လ ဟော် လူမျိုးတို့နှင့်။ ဖိုးခေါင်တောင်အရှေ့ဘက်ကျေးရွာသို့ ချီတက်စေသည်။ 

မြန်မာမင်းများ လက်အောက်တွင်လည်း စစ်မှုထမ်းခဲ့ရာ တောင်ငူခေတ် #ဘုရင်နောင်မင်းတရား (၁၅၅၁-၈၁) နှင့် အင်းဝခေတ် အလောင်းဘုရားမင်းတရား (၁၇၅၂-၆၀) တို့၏ တပ်တော်တွင် ချင်းစစ်တပ် စစ်သည် များပါဝင် ခဲ့ကြောင်း တွေ့ရလေသည်။ အထူးထင်ရှားသည်မှာ ကုန်းဘောင်ခေတ်နှောင်းပိုင်းတွင် လောင်းရှည်တပ်သည် နာမည်ကြီးခဲ့ရာ အများအားဖြင့် ချင်းလူမျိုးများဖြစ်လေသည်။

ထိုအချိန်က ချင်းတို့ စစ်တိုက်ရခြင်း၏ အကြောင်းရင်းမှာ မိမိတို့သဘောဆန္ဒမပါဘဲ မိမိတို့သြဇာခံထားသော ဘုရင်များ၏ အမှုအခင်းအရေးအရာများအတွက် အသက်စွန့်ကာ စစ်တိုက်ရခြင်းဖြစ်ပါသည်။ တခါတရံတွင် မင်းညီမင်းသားများအချင်းချင်း စိတ်ဝမ်းကွဲလျှင်လည်းကောင်း၊ စော်ဘွားနယ်စားများ မတည့်လျှင်လည်းကောင်း၊ ခေါင်းဆောင်များအချင်းချင်း အာဏာလုလျှင်လည်းကောင်း လက်အောက်ခံလူမျိုးစုများသည် အနေအထိုင် ကြပ်တည်း ရလေသည်။

(၂) မျိုးနွယ်စုစစ်အင်အားပြိုင်ဆိုင်မှုခေတ် (Inner and Outer Tribal War Period)

တောင်တန်းများပေါ်တွင်နေထိုင်သော ချင်းမျိုးနွယ်စုများအကြားတွင် ပဒေသရာဇ်စနစ်ဖြစ်ထွန်းလာသည်နှင့်အမျှ အုပ်ချုပ်သူလူတန်းစားတစ်ရပ် ပေါ်ထွန်းလာပါသည်။ Ukpi, Haosa, Mi Uk, Bawi, ချင်းကဲ၊ တောင်မင်း၊ ချောင်းမင်း စသည်ဖြင့် ပေါ်ပေါက်လာပါသည်။ အထူးသဖြင့် ချင်းတောင် မြောက်ဖက်ပိုင်းမျိုးနွယ်စုများသည် မျိုးနွယ်စု စစ်ပွဲများကို အကြီးအကျယ်ဆင်နွဲခဲ့ကြပါသည်။

Tlasun-Hakha-Lushai-Sakta-Zahau-Kamhau-Hualngo-Sizang-Thado စသည့် မျိုးနွယ်စုများ အကြား ဖြစ်ပွားသော မျိုးနွယ်စုအားပြိုင်သည့် #မျိုးနွယ်စုစစ်ပွဲများ (Tribal War) သည် အလွန်ပြင်းထန်ခဲ့ပေသည်။ တောင်ဖက်တွင် မြို-ခမီး-ခူမီး-ရှမ်းဒူ (မရာ၊ လိုင်) များအကြားတွင်လည်း မျိုးနွယ်စုများ ထိတွေ့မှုများ ရှိခဲ့ လေ သည်။ လောင်းရှည်နယ်မှ မျိုးနွယ်စုများနှင့် စလင်း၊ စေတုတ္တရာနယ်မှ ချင်းများလည်း အချင်းများခဲ့ကြရာ ဘုရင့် နားတော် အထိ ပေါက်လေသည်။

ထို့အပြင် အခြားပြင်ပလူမျိုးများဖြစ်သော ရှမ်း၊ ဗမာ၊ ကသည်း၊ နာဂများနှင့်လည်း တိုက်ခိုက်မှုများရှိနေခဲ့ပါသည်။ တောင်ပေါ်ချင်းမျိုးနွယ်စုများသည် အနောက်ဖက်တွင် တြိပူရနယ်၊ မြောက်ဖက်တွင် အာသံ၊ မဏိပူရ၊ ဆွမ္မရာ၊ အရှေ့ဖက်တွင် မော်လိုက်၊ ကလေး၊ ဂန်ဂေါ၊ ထီးလင်း၊ လောင်းရှည်၊ တောင်ဖက်တွင် ရခိုင်စသည့် နယ်မြေ များနှင့်လည်း အခါအားလျော်စွာ စစ်ပွဲများ ဆင်နွှဲရလေ့ရှိသေည်။

ထီးလင်း-ဂန်ဂေါ-ဆော-လောင်းရှည် မြို့စားစော်ဘွားများ အားပြိုင်ရာတွင် ချင်းကျေးရွာများသည် အမြဲပင် ပါဝင်ခဲ့ရလေသည်။ ချင်းတောင်မြောက်ပိုင်းတွင် Meitei နှင့် Kamhau-Sukte တို့အကြားလည်းကောင်း၊ ရခိုင် ဒေသတွင် ရခိုင်နှင့်လေးမြို့ချင်း၊ ရခိုင်နှင့် မီးချောင်းမြိုချင်း၊ ရခိုင်နှင့်မရာချင်း တို့အကြား ပြင်းထန်သော တိုက်ခိုက်မှု များရှိခဲ့လေသည်။ ဂန်ဂေါစော်ဘွားနှင့် Zokhua-Hakha မျိုးနွယ်စုများအကြား၊ ကလေးစော်ဘွားနှင့် Tlasun-Siyin မျိုးနွယ်များအကြား ဖြစ်ပွားသောစစ်ပွဲများမှာ ထင်ရှားလေသည်။

ထိုသို့ မျိုးနွယ်စုစစ်ပွဲများ ဆင်နွှဲတိုက်ခိုက်ရခြင်းမှာ (က) နယ်မြေချဲ့ထွင်လိုခြင်း (ခ) သြဇာသက်ရောက်စေလိုခြင်း (ဂ) လက်ရပစ္စည်းများသိမ်းပိုက်လိုခြင်း (၄) ရန်ညှိုးရန်စလက်စားချေလိုခြင်း (၅) ရဲစွမ်းသတ္တိပြသလိုခြင်း (၆) ပတ်ဝန်းကျင်လူမျိုးကြီးများ ကျူးကျော်လာခြင်းအား တိုက်ခိုက်ခြင်း စသောအချက်များကြောင့် ဖြစ်လေသည်။

(၃) နယ်ချဲ့ခုခံတော်လှန်ရေးခေတ် (Colonial Resistance Period)

ချင်းတို့နေထိုင်သော တောင်တန်းဒေသများအား ဝင်ရောက်သိမ်းပိုက်ခြင်းကို Expedition များအဖြစ် တွေ့မြင် နိုင်သည်။ ပထမအင်င်္ဂလိုဘားမားစစ်ပွဲအပြီးတွင် ဗြိတိသျှတို့သည် ရခိုင်ဒေသကို သိမ်းပိုက်လာပါသည်။ သို့ရာတွင် ယနေ့ ပလက်ဝဒေသ၊ ယခင်က ရခိုင်မြောက်ပိုင်းတောင်တန်းဒေသအား ၁၈၄၁-၁၈၄၈ အကြားတွင် Colonel Fytche ဦးဆောင်မှုဖြင့် စစ်ကြောင်းများဖြန့်ကာ တိုက်ခိုက်သိမ်းယူလေသည်။ ထိုသို့တိုက်ခိုက် သိမ်းယူ ရာတွင် ခုခံကာကွယ်မှုများကြောင့် ခုနှစ်နှစ်တိုင်တိုင် တိုက်ခိုက်ရလေသည်။

၄င်းကျူးကျော်မှုအား တောင်မင်းဆိန်ဒါ၊ တောင်မင်းဆပန်နှင့် နောက်ပိုင်းတွင် တောင်မင်းမိုင်ဟူး၊ ဆိုင်တန်၊ တောင်မင်းလဟောက်၊ တောင်မင်းတောဝိုက်၊ တောင်မင်းလိန်ငဲ့၊ တောင်မင်းဟွေ့တန်၊ တောင်မင်းလိုင်ခိုး၊ တောင်မင်းဘဟေ စသော ခမီး၊မြို၊ခူမီးခေါင်းဆောင်တို့ပူးပေါင်းကာ တွန်းလှန်တိုက်ခိုက်လေသည်။ ၁၈၉၀ တွင် ရနန် (Yanan Expedition) ဖြင့် ကျောက်ဖြူ၊ မင်းပြားတောင်တန်းများရှိချင်းများအား သိမ်းသွင်းလေသည်။

၁၈၇၁-၇၂ အကြားတွင် လူရှိုင်းတောင်တန်းသိမ်းသွင်းခြင်း (Lushai Expedition) အား General Brownlow က စစ်တကောင်း တောင်တန်းဖက်မှလည်းကောင်း၊ Gen. Bourchier က ကချာဖက်မှလည်းကောင်း ဦးဆောင် တိုက်ခိုက် လာသည်။

၁၈၈၇ ကတည်းက အင်္ဂလိပ်တို့သည် ကြိုတင်ပြင်ဆင်ထားကာ ၁၈၈၉-၉၀ ခုနှစ်တွင် ချင်း-လူရှိုင်းစစ်ဆင်ရေးကို အကြီးအကျယ်ပြင်ဆင်ကာ ထိုးစစ်ဆင်လေသည်။ အင်္ဂလိပ်တို့သည် ချင်းတောင်အားသိမ်းပိုက်ရန်အတွက် စစ်ကြောင်းသုံးကြောင်း အသုံးပြုရလေသည်။

#ပထမစစ်ကြောင်းမှာ Deputy Commissioner Captain Rake, General George White, Lt.Colonel Skene ဦးဆောင်ကာ စစ်သည် ၁၇၉၀ ဖြင့် ကလေး၊ ဖော့တဝှိုက်၊ ရှယ်လုံး၊ တီးတိန်လမ်းကြောင်းဖြစ်သည်။ #ဒုတိယမှာ Brig. General Symon ခေါင်းဆောင်ကာ အင်အား ၁၆၉၁ နှင့် ပခုက္ကူ၊ ဂန်ဂေါ၊ ဟားခါးနှင့် #တတိယ General Tregear ဦးဆောင်သည် အင်အား ၃၄၀၀ ပါသော စစ်တကောင်းလမ်းကြောင်းဖြစ်ပြီး စစ်တကောင်း၊ လုံလဲ၊ ဟားခါး၊ ဖလမ်းလမ်းကြောင်းတို့ ဖြစ်လေသည်။

ယင်းထိုးစစ်များအား စီယင်း-ဆုတ်သဲ-ကမ်ဟောင်ပူးပေါင်းကာ ၁၈၈၉ တွင် ဂတိသစ္စာပြုကာ ကမ်ဟောင် အင်အား ၄၀၀ ကျော်အား ဦးခေါ် ကျင်၊ စီးယင်း ၆၀၀ (၁၂၀၀ ဟုလည်းဆို) ကျော်အား ဦးခိုင်ကမ်းမှလည်းကောင်း၊ အခြား ၃၀၀ ကျော်အား ဦးထန်းဇံမှလည်းကောင်း ဦးဆောင်ခုခံလေသည်။ နောက်ပိုင်းတွင် ဗိုလ်ကမ်းဆွတ်နှင့် အင်အားသည်လည်း လာရောက်ပူးပေါင်းလေသည်။ အင်္ဂလိပ်များဖက်မှ တပ်သားအင်အား ၂၅၅၀ ယောက်ဖြင့် တိုက်ခိုက်လေသည်။

၁၈၈၉ ခုနှစ်တွင် #တာရွှန်းကောင်စီခေါင်းဆောင်များသည် တာရွှန်းနယ်၊ ဇာဟောင်နယ်၊ ဟွာလ်ငိုနယ်မှ အင်အား ၅၀၀၀၊ သေနတ်ကိုင် ၃၀၀၀၊ ဓါးလှံကိုင် ၂၀၀၀ ဖြင့် အင်္ဂလိပ်တို့၏ ထိုးစစ်ကို ခုခံကာကွယ်ကြလေသည်။ အင်္ဂလိပ်တို့က စစ်ကြောင်းနှစ်ကြောင်းနှင့် တိုက်ခိုက်လာသည်။ ထို့ကြောင့် နောက်ဆုံးတွင် အင်္ဂလိပ်တို့၏ ညှိနှိုင်းမှု ကြောင့် အညံ့ခံလိုက်လေသည်။

ဟာခါးနယ်ကိုသိမ်းပိုက်ရန်အတွက် ၁၈၈၉ ခုနှစ်တွင် အင်အား ၁၈၆၉ ပါဝင်သော အဖွဲ့နှင့်ချီတက်လာရာ ဇိုခွါး၊ ဆတ်သားမှ ဦးဗန်မှုန်၊ ဆူရ်ခွါးမှ ဦးမာန်ကုန်း၊ ဟားခါးဒေသမှ ဦးလျန်မှုန်ချင်းနှင့် ဇိုတုန်နယ်မှခေါင်းဆောင်များ၊ ထန်တလန်နယ်မှ ဦးလာလ်လွဲတို့သည် မိမိတို့ရရာလက်နက်များဖြင့် ခုခံတိုက်ခိုက်လေသည်။ ၎င်းတို့သည် ရာမ်ကာမာတီ၊ လုံလေ၊ ဟားခါး လမ်းကြောင်းမှ ချီတက်တိုက်ခိုက်ခဲ့သည်။ 

၎င်းစစ်ကြောင်းကို ချင်းခေါင်းဆောင် Pu Jahuata နှင့် Pu Hausata (Lungtian) တို့က ဦးဆောင်ပြီး ခုခံတိုက်ခိုက် ခဲ့သည်။ ထို့ပြင် ထန်ယန်းတိုက်ပွဲအတွင်း ချင်းခေါင်းဆောင် လာလ်လွဲ (ဇဟွတ်အား၏ ညီ) က ပြင်းထန်စွာ ပြန်လည်ခုံခံ တိုက်ခိုက်ခဲ့ရာ ဗြိတိသျှတပ်ခွဲမှူး ဗိုလ်စတီးဝပ် ကျဆုံးခဲ့သည်။ စစ်တကောင်းစစ်ကြောင်းမှ ကပ္ပတိန် Rundall နှင့် ဂန့်ဂေါစစ်ကြောင်းသည် ၁၈၉၀ ခုနှစ်၊ ဖေဖော်ဝါရီလ (၂၆) ရက်နေ့တွင် တွေ့ဆုံသည်။

အာသံစစ်မျက်နှာ၊ ကချစစ်ကြောင်းကို Col. GJ Skinner ကဦးဆောင်ပြီး အင်အား (၇၀၀) ပါဝင်သည်။ ကချာ စစ်ကြောင်း စစ်ကူအဖြစ် စစ်ပုလိပ်တပ်ဖွဲ့အား (WW Daly) ဦးဆောင်ပြီး ကူလီများ၊ ပန်ချာပီအင်အား (၂၅၁၁)၊ မဏိပူရီအင်အား (၇၈၂)၊ လားတပ် (၂၁၉၆) နှင့် ဆင်တပ် (၇၁) ပါဝင်သည်။ ၁၈၉၀ ဇန်နဝါရီ ၃၀ ရက်နေ့တွင် Cachar Column သည် Aijal (ယခု Aizawl) ကို သိမ်းပိုက်နိုင်ခဲ့သည်။

ပခုက္ကူတောင်တန်းဟုခေါ်ဝေါ်ဖူးသော မင်းတပ်-ကန်ပက်လက်ဒေသသို့ ၁၈၈၆ တွင် ယခုမင်းတပ်သို့ အင်္ဂလိပ်များ စတင်ရောက်ရှိဖူးလေသည်။ ၁၈၈၇ ခုနှစ်တွင် ထပ်မံဝင်ရောက်လာသော နယ်ချဲ့များအား စတင်ခုခံလေသည်။ ထီးလင်း၊ ပေါက်၊ ယော၊ ဂန်ဂေါနယ်များမှ မျိုးချစ်ခေါင်းဆောင်များနှင့်ပူးပေါင်းကာ ပုံတောင်ပုံညာတွင် စတင်ခုခံလေသည်။ ချင်းခေါင်းဆောင်များအနက် အွယ်သာနိန်းလိန်း၊ ရှယ်တမ်ဟာခွီရှိန်းတို့ဖြစ်သည်။ 

၁၈၉၁ တွင် အင်္ဂလိပ်စစ်သည် ၃၀၀ ကျော်ချီတက်လာပြန်ရာ ထင်ရှားသည့်ချင်းခေါင်းဆောင်များမှာ ကီးရောက် နိန်၊ ဦးအောင်သာ၊ ဦးထမ်းပက်၊ ဦးဆွဲလွေနှင့် အခြားခေါင်းဆောင်များမှာ ထင်ရှားလေသည်။

၁၉၁၀ ခုနှစ်တွင် အထက်ချင်းတွင်းစီရင်စုမှ ချင်းများနေထိုင်သော ဆွမ္မရာတောင်တန်းဒေသအား အပြီးတိုင် လက်စသတ် သိမ်းပိုက်လိုက်လေသည်။ အင်္ဂလိပ်တို့သည် Makware ကျေးရွာသို့ စစ်ကြောင်း စေလွှတ်လိုက် လေသည်။ ၁၉၁၇ တွင် ချင်းတောင်တန်းအုပ်ချုပ်ရေးစည်းမျဉ်းများ ၁၉၁၇ တွင် သက်ရောက်စေပါသည်။

ဤသို့ဖြင့် ၁၈၉၅-၉၆ ခုနှစ် ကျရောက်သောအခါ ဗြိတိသျှက ချင်းပိုင်နက်နယ်မြေအများစုကို သိမ်းပိုက် လိုက်သည်။ သိမ်းပိုက်ပြီးသောနယ်မြေများကို ၁၈၉၆ ခုနှစ် ချင်းတောင်တန်းအုပ်ချုပ်ရေးစည်းမျဉ်းဖြင့် စတင် အုပ်ချုပ်ခဲ့သည်။

ထိုအချိန်ကာလက နယ်ချဲ့တို့အား ခုခံတိုက်ခိုက်သည်ဆိုရာတွင် မိမိတို့ဘိုးဘေးပိုင်နက်အတွင်း ကျူးကျော် ဝင်ရောက်လာခြင်း မခံလိုခြင်း၊ ကိုလိုနီတို့၏ စိုးမိုးအုပ်ချုပ်ကာ မိမိတို့အချုပ်အချာဆုံးရှုံးရမည်ကို စိုးရိမ်သော စိတ်ကြောင့်လည်းကောင်း၊ မိမိတို့၏ ဂုဏ်သိက္ခာထိပါးလာခြင်းကို မခံလိုခြင်း စသည့်အချက် များကြောင့် ပင်ဖြစ်လေသည်။ 

ပြည်မမြန်မာဘုရင် ပါတော်မူခြင်းနှင့် တိုက်ရိုက်သက်ဆိုင်ခြင်းကား မရှိပေ။ မင်းတပ်-ကန်ပက်လက်နှင် တာရွှန်း ခေါင်းဆောင်များသည် ဗမာ-ယော တော်လှန်ရေးသမားများနှင့် ချိတ်ဆက်မှု အနည်းအများ ရှိခဲ့သော်လည်း တောင်ပေါ်ချင်း တော်လှန်ရေးခေါင်းဆောင်အများစုမှာ ချိတ်ဆက်ခြင်းမရှိခဲ့ချေ။

#နိဂုံး

ကနဦးပိုင်းချင်းလူမျိုးတို့၏ စစ်သမိုင်းကို သုံးသပ်ကြည့်သောအခါ ချင်းလူမျိုးများသည် စစ်အမှုတွင် စိတ်အားထက်သန်သောလူမျိုးများဖြစ်သကဲ့သို့ မိမိတို့ဇာတိမြေအား အလွန်အစွဲကြီးသော လူမျိုးများဖြစ်သည်ကို တွေ့နိုင်သည်။ ထို့ကြောင့် မျိုးနွယ်စုစစ်ပွဲများ ပြင်းထန်စွာဖြစ်ပွားခဲ့သည်မှာ ကိုလိုနီခေတ်ဦး အထိပင် ဖြစ်လေသည်။ 

ထို့နောက် ပြင်ပမှ လူမျိုးခြားများ ဝင်ရောက်လာသောအခါတွင်လည်း လူမျိုးခြားများ မိမိလူမျိုးများအား အုပ်စိုးလိုသည်ကို မခံရပ်နိုင်သောကြောင့် အင်အားမမျှသော်လည်း ခုခံတိုက်ခိုက်တော်လှန်ခဲ့ကြလေသည်။

ချင်းလူမျိုးများအကြား မျိုးနွယ်စုစစ်ပွဲများ ပြင်းထန်ခဲ့ခြင်းမှာ ချင်းကဲ (စော်ဘွား) များအကြား သြဇာအာဏာ ဖြန့်ကျက်လိုခြင်း၊ လက်ရပစ္စည်းများ သိမ်းပိုက်လိုခြင်းများနှင့် လက်စားချေလိုခြင်းများ ပြင်းထန် ပေသည်။ 

ချင်းလူမျိုးအားလုံးကို ခြုံငုံကြည့်မြင်တတ်ခြင်း မရှိခဲ့ချေ။ မိမိမျိုးနွယ်ကိုသာ ဗဟိုပြု စဉ်းစားတတ်လေသည်။ ထို့ကြောင့် မျိုးနွယ်စုစစ်အင်အားကိုသာ တည်ဆောက်တတ်ခဲ့ကြလေသည်။ ချင်းတမျိုးသားလုံးနှင့် သက်ဆိုင်သော အမျိုးသားရေးဟူ၍ကား မရှိခဲ့ချေ။

#ချင်းလူမျိုးများ၏ ခုခံတော်လှန်ရေး ကျဆုံးရခြင်း၏အကြောင်းရင်းများမှာ

(၁) #လက်နက်အင်အားမမျှခြင်း

ထိုအချိန်က ရိုင်ဖယ်သေနတ်များ၊ အမြောက်များအသုံးပြုနေပြီး၊ အမြဲတမ်းတပ်မတော်ရှိနေသော အင်္ဂလိပ် တို့အား လက်လုပ်သေနတ်ကိုင် သာမန်ရွာသားချင်းလူမျိုးတစ်ယောက်မှ တိုက်ခိုက်ရခြင်းသည် လွယ်ကူသော အရာမဟုတ်ခဲ့ပေ။

(၂) #စည်းလုံးမှုအားနည်းခြင်း

ချင်းကဲ ချင်းခေါင်းဆောင်များသည် ခုခံစစ်ကိုတည်ဆောက်ရာတွင် နီးစပ်ရာမျိုးနွယ်အနည်းငယ် စုစည်း အင်အား ဖြင့်သာ ခုခံနိုင်လေသည်။ ချင်းတောင်တန်းတခုလုံးရှိ မျိုးနွယ်စုများကို စုစည်းခြင်း မပြုလုပ်နိုင်ခဲ့ချေ။ ခေါင်ဆောင် လည်း မရှိခဲ့ချေ။

(၃) #စစ်ဗျူဟာအားနည်းခြင်း

ဒေသအလိုက်သာ ခုခံစစ်ပြုရသော်လည်း စစ်ပညာကောင်းစွာသင်ကြားတတ်မြောက်ခြင်း မရှိခဲ့သောကြောင့် မျိုးနွယ်စု တော်လှန်ရေးလောက်သာ ဖြစ်တည်ခဲ့ပြီး ခိုင်မာသော အကာအကွယ်၊ စားနပ်ရိက္ခာထောက်ပံ့မှု၊ နောက်တန်းမှ မိသားစုများ၏လုံခြုံရေး၊ လက်နက်အမြောက်အများရရှိနိုင်သည့် လက်နက်လမ်းကြောင်း စသည် တို့ကို မတည်ဆောက်နိုင်ခဲ့ချေ။

(၄) #မက်လုံးပေးခြင်း

ဒေသခံများအား များပြားသောမက်လုံးများပေးခြင်း၊ ရာထူးဖြင့်ဆွဲဆောင်ခြင်း၊ ချိုသာသော ဆွဲဆောင်သည့် နည်းလမ်း များ အသုံးပြုသောကြောင့် ချင်းတော်လှန်ရေး အားနည်းသွားရသည်ကို သတိပြုမိပါသည်။

(၅) #ပြင်းထန်စွာညှင်းပမ်းနှိပ်စက်ခြင်း

နယ်ချဲ့ဘက်တော်သားများသည် တော်လှန်ရေးကွင်းဆက်များအား လိုက်ရာတွင်လည်းကောင်း၊ လက်နက်များ သိုဝှက်ထားသည်ကိုလည်းကောင်းသိရှိရန် ဒေသခံများအား ညှင်းပမ်း နှိပ်စက်ခြင်းဖြင့် ပြုလုပ်လေ့ရှိပါသည်။

(၆) #ဒလန်အသုံးပြုခြင်း

ယခင်ကတည်းကပင် ကိုယ့်လူသူ့ဖက်သားများ အများအပြားရှိနေပြီဖြစ်သည်။ ချင်းကဲ (စော်ဘွား) အရိုက်အရာအတွက် စိတ်သဘောမတိုက်ဆိုင်သူများ၊ စကားပြန်များအားအသုံးပြုခြင်း စသည်တို့ဖြင့် သတင်း များ နှိုက်ယူခြင်း၊ လမ်းပြခြင်းများအား ပြုလုပ်စေသောကြောင့် တော်လှန်ရေးအင်အားစုများအား လွယ်ကူစွာ ဖြိုခွဲနိုင် ရခြင်းပင်ဖြစ်ပါတော့သည်။

၇) #ပထဝီနိုင်ငံရေးအလေးမသာခြင်း

ချင်းတောင်တန်းကြီးများ၏ တောင်ဖက်တွင် ရခိုင်၊ အနောက်ဖက်တွင် ဘဂ်လား၊ မြောက်ဖက်တွင် အာသံနှင် မဏိပူရ၊ အရှေ့ဖက်တွင် ဗမာပြည်ရှိရာ ထိုဒေသအားလုံးအား ပတ်ပတ်လည် အဂ်လိပ်တို့က သိမ်းပိုက်ပြီး ထားသဖြင့် ပထဝီနိုင်ငံရေးအရ ချင်းတို့ တပမ်းရှုံးနှင့်လေပြီ။ အကယ်၍ တရုတ်၊ အင်ဒိုချိုင်းနား၊ ယိုဒယားတို့ဖြင့် ထိစပ်နေပါက ကံကြမ္မာသည် တစ်မျိုးတဖုံ ဖြစ်သွားမည်ဖြစ်ပေသည်။

# ရည်ညွှန်း

-ဒေါ့စွန်း၊ ချင်းအမျိုးသားများ၏နယ်ချဲ့ဆန့်ကျင်ရေးသမိုင်း၊ ၁၉၇၆။

-အရှင်စန္ဒာမာလလင်္ကာရ၊ ဓညဝတီရာဇဝင်

-ဌေးဝေ၊ ရခိုင်ရာဇဝင်သမိုင်း

-ဦးဝှေ့ပ၊ ခူမီးသမိုင်း၊ ၂၀၀၀၁။

-ဒေါက်တာသန်းထွန်း၊ ရှေးခေတ်ဟောင်းမြန်မာသမိုင်း။

-ဒေါက်တာတိုးလှ၊ ချင်းတွင်းမြစ်သာမူးဧရာ။

-Reed Commission, Frontier Area Committee of Inquiry, 1947

-Report on the Administration of British Burma, 1910-11.

-Vomson, Zo History

-Doorthy Wood, The Making of Burma

Photo crd: Kuki, Lushai, Chin Warriors

( Crd: Ro Sang)

|| ချင်းအမျိုးသားနေ့ ဖြစ်ပေါ်လာပုံ ||

 ပြည်ထောင်စုမြန်မာနိုင်ငံတော်တွင် ချင်းအမျိုးသားတစ်ရပ်လုံးက ချင်းအမျိုးသားနေ့ကို ၁၉၅၁ခုနှစ်မှစ၍နှစ်စဉ် ကျင်းပ လာခဲ့ကြသည်မှာ ၂၀၁၆ခုနှစ်တွင် (၆၈) ကြိမ်မြောက်ရှိခဲ့ပြီဖြစ်သည်။ချင်းအမျိုးသားနေ့သည် ချင်းလူမျိုးများ၏ သူ့ကျွန်မခံလို သည့်စိတ်ဓာတ်၊နယ်ချဲ့ဆန့်ကျင်ရေးစိတ်ဓာတ်၊ အမျိုးသားရေးစိတ်ဓာတ်နှင့် လူထုဆန္ဒအရ ဒီမိုကရေစီ စနစ်ဖြင့် အုပ်ချုပ်သည့် စနစ်ကိုမြတ်နိုးသည့်စိတ်ဓာတ်တို့အပေါ်အခြေခံ၍  ပေါက်ဖွားလာခဲ့ခြင်းဖြစ်သည်။

ဖေဖော်ဝါရီလ (၂၀)ရက်နေ့ကို ချင်းအမျိုးသားနေ့အဖြစ် သတ်မှတ်ရသည့် အကြောင်းရင်း ဖြစ်သော သမိုင်းဝင် ဖြစ်ရပ်ကြီး (၃)ရပ်ရှိခဲ့သည်။

ပထမသမိုင်းဖြစ်ရပ်မှာ - နယ်ချဲ့အင်္ဂလိပ်တို့လက်အောက် ကျရောက်ခဲ့ကြရသည့် ချင်းအမျိုးသားတို့သည် အခြေအနေအရ နယ်ချဲ့စစ်တပ်တွင် အမှုထမ်းခဲ့ကြရသော်လည်း မိမိလူမျိုးလွတ်လပ်ရေး အတွက်နယ်ချဲ့ကို ပြန်လည် တွန်းလှန်မောင်း ထုတ်နိုင်ရန် ခေတ်ပညာ တတ်မြောက်ဖို့ လိုအပ်ကြောင်း သဘောပေါက်သည့် အလျောက် မင်းတပ်မြို့နယ် ၀မ္မသူးရွာသား ဦးဝမ္မသူးမောင်း ဦးဆောင်သော ချင်းမျိုးချစ်ပုဂ္ဂိုလ်များက ဦးဆောင်၍ ၁၉၁၈ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီလ (၂၀)ရက်နေ့တွင် ချင်းအမျိုးသားများ ပညာမြှင့်တင်ရေးအဖွဲ့ကို မေမြို့ (ပြင်ဦးလွင်)တွင် ဖွဲ့စည်းပြီး ချင်းအမျိုးသားများ ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်ရေးကို စတင်ဆောင်ရွက် ခဲ့သည်။

ဒုတိယသမိုင်းဖြစ်ရပ်မှာ - ချင်းအမျိုးသားများ၏ နိုင်ငံရေးသမိုင်းတွင် ပထမဦးဆုံး နိုင်ငံရေး အဖွဲ့အစည်းဖြစ်သော ချင်းတောင်ညီညွတ်ရေးအဖွဲ့၏ နယ်ချဲ့ဆန့်ကျင်ရေး လှုပ်ရှားမှု ဖြစ်သည်။ ဦးဝမ္မသူးမောင်းသည် ၁၉၂၄ခုနှစ်တွင် နယ်ချဲ့စစ်တပ်မှ နှုတ်ထွက်ပြီး ၁၉၂၅ခုနှစ်တွင် သူ၏ဇာတိ ၀မ္မသူးရွာ၌ မူလတန်းကျောင်းဖွင့်ပြီး အမျိုးသားရေးအတွက် စတင်လှုပ်ရှားခဲ့သည်။ 

၁၉၃၄ခုနှစ် မတ်လတွင် မင်းတပ်မြို့နယ် မသုန်နူးကျေးရွာ၌ ချင်းအမျိုးသားများ စည်းလုံး ညီညွတ်ရေးအဖွဲ့ ဖွဲ့စည်းပြီး ၁၉၃၉ခုနှစ် ဇူလိူင်လ (၂၈)ရက်နေ့တွင် ချင်းတောင် ညီညွတ်ရေးအဖွဲ့ဟု ပြောင်းလဲခေါ်ဝေါ်ကာ နယ်ချဲ့ဆန့်ကျင်ရေးလှုပ်ရှားမှုများလုပ်ဆောင် ခဲ့သည်။ 

ယင်းအဖွဲ့သည် ဒို့ဗမာအစည်းအရုံးနှင့် ဖဆပလ အဖွဲ့ချုပ်တို့ကို ဆက်သွယ်ကာ ဗြိတိသျှဘုရင်ခံထံ ချင်းအမျိုးသားတို့၏ အခွင့်အရေးနစ်နာချက်(၉)ချက်ကို တောင်းဆိုခဲ့သည်။ 

 

မြန်မာပြည်ဆိုင်ရာအင်္ဂလိပ်ဘုရင်ခံက ချင်းအမျိုးသားတို့၏ တောင်းဆိုချက် များကိစ္စကို ဖြေရှင်းရန် မကွေးတိုင်း မင်းကြီး မစ္စတာနီလာ၊ ကန်ပက်လက်နယ်ခြားဝန်ထောက် ဂျေဖူးညိုတို့ကို ကန်ပက်လက်မြို့ သို့ စေလွှတ်ခဲ့သည်။

၁၉၄၀ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီလ(၂၀)ရက်နေ့တွင် ဦးဝမ္မသူးမောင်းခေါင်းဆောင်သော ချင်းတောင် ညီညွတ်ရေးအဖွဲ့နှင့် လူထု (၁၀၀၀) တစ်ထောင်ခန့်တို့သည် ကန်ပက်လက်မြို့၌ ဗြိတိသျှနယ်ချဲ့ ကိုယ်စားလှယ်အဖွဲ့နှင့်တွေ့ဆုံပွဲ (ဒါဘာပွဲ) ပြုလုပ်ခဲ့ကြ သည်။ 

ဒါဘာပွဲတွင် မစ္စတာမက္ကရီကင်းက ချင်းတောင်ညီညွတ်ရေးအဖွဲ့၏ အရေးကြီးသော တောင်းဆိုချက် အချို့ကို မလိုက်လျော ပေးနိုင်ကြောင်း ဖြေကြားရာ ဗြုန်းကနဲချင်းလူထု ကြီးကထလာက လက်သီးလက်မောင်းတန်း၍ အော်ဟစ်ဆန့်ကျင်ခဲ့ကြသည်။ လုံးဝမျှော် လင့်မထားသော ချိုးချင်းလူမျိုးတို့၏ ဆန့်ကျင်ဆန္ဒပြမှုကို ထိတ်လန့်တုန်လှုပ်ကာ နယ်ချဲ့ဗြိတိသျှ ကိုယ်စားလှယ် အဖွဲ့ သည် ဆောမြို့သို့ချက်ချင်းထွက်ပြေးခဲ့ကြသည်။ 

မကြာမီ ဗြိတိသျှအစိုးရက ချင်းတောင်ညီညွတ်ရေးအဖွဲ့ကို မတရား အသင်းဟု ကြေညာကာ ချင်းတောင် အုပ်ချုပ်ရေး စည်းမျဉ်းဥပဒေအရ ဦးဝမ္မသူးမောင်းနှင့် ချိုးချင်းခေါင်းဆောင်(၉)ဦးတို့ကို ၂၄ - ၃ - ၁၉၄၀ ခုနှစ်တွင် စတင်ဖမ်းဆီးခဲ့သည်။ ချိုးချင်းမျိုးချစ် (၁၃၀)ကျော် ဖမ်းဆီးခံရပြီး ဖလမ်း၊ တီးတိန်၊ ဟားခါး၊ မြင်းခြံ ၊ ကသာနှင့် မန္တလေးထောင်များ တွင် အကျဉ်းချထားခြင်းခံခဲ့ကြရသည်။

တတိယသမိုင်းဖြစ်ရပ်မှာ - လွတ်လပ်ရေးရပြီးနောက် ချင်းဝိသေသတိုင်း၌ နယ်ချဲ့အမွေ ဗြူရိုကရက် အုပ်ချုပ်ရေး စနစ် ဖျက်သိမ်းပြီး ခေတ်မီဒီမိုကရေစီအုပ်ချုပ်ရေးစနစ်အစားထိုး ကျင့်သုံးရန် အဆိုကို အတည်ပြု ဆုံးဖြတ်ခဲ့သည့် လူထုလှုပ်ရှားမှုဖြစ် သည်။ 

မြန်မာနိုင်ငံလွတ်လပ်ရေးရပြီးနောက် ၁၉၄၇ခုနှစ် ဖွဲ့စည်းအုပ်ချုပ်ပုံအခြေခံဥပဒေအရ ပေါ်ပေါက် လာသော ချင်းဝိသေသ တိုင်းတွင် ချင်းအမျိုးသားအများစုက နယ်ချဲ့စနစ်၏ အမွေ ဟောင်းဗြူရိုကရေစီအုပ်ချုပ်ရေးစနစ်ကို မလိုလားမှုများပိုမိုပြင်းထန် လာရာ ချင်းရေး ရာဌာနက ဝန်ကြီးအဖွဲ့သို့ချင်းတောင်စုံစမ်းရေးကော်မရှင်အဖွဲ့ ဖွဲ့ပေးရန်တင်ပြခဲ့ရာ ၅-၂-၁၉၄၈ တွင်ဖွဲ့စည်းပေး ခဲ့သည်။ 

ထိုအဖွဲ့က စုံစမ်းလေ့လာပြီး ၂၂-၉-၁၉၄၈ တွင်ဗြူရိုကရေစီအုပ်ချုပ်ရေးကိုဖျက်သိမ်း၍ ဒီမိုကရေစီစနစ်ဖြင့် အုပ်ချုပ်သည့် စနစ်ကိုကျင့်သုံးရန်နှင့်တိုက်သူကြီးများဖြင့်အုပ်ချုပ်သည့်စနစ်ကို အဆုံးသတ်သင့်ကြောင်း ထောက်ခံတင်ပြခဲ့သည်။

ဤအတောအတွင်း ၁၉၄၈ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီလ (၂၀)ရက်နေ့တွင် ဖလမ်းမြို့၌ လူထုအစည်းအဝေးပွဲ တစ်ရပ်ကျင်းပခဲ့ သည်။ထိုအစည်းအဝေးတွင် ချင်းဝိသေသတိုင်း၌ ဒီမိုကရေစီအုပ်ချုပ်ရေးစနစ် ကျင့်သုံးရေး အတွက် နယ်ချဲ့အမွေအုပ်ချုပ်ရေး စနစ်ဟောင်းကိုဖျက်သိမ်းရန်အဆိုကို တင်သွင်းရာ အားလုံးက ထောက်ခံအတည်ပြုခဲ့သည်။

ထိုသို့လျှင်ချင်းဝိသေသတိုင်း၌ နယ်ချဲ့အမွေအုပ်ချုပ်ရေးစနစ်ဟောင်းကို ဖျက်သိမ်းပြီး ဒီမိုကရေစီစနစ်ဖြင့် အုပ်ချုပ်သော စနစ်တည်ထောင်ရန်ဆုံးဖြတ်ခဲ့သည့် ၁၉၄၈ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီလ (၂၀)ရက်နေ့၊ ကန်ပက်လက် ဒါဘာပွဲ၌ နယ်ချဲ့ဗြိတိသျှအစိုးရကို ရဲဝံ့စွာဆန့်ကျင် ဆန္ဒပြခဲ့သည့်၁၉၄၀ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီလ(၂၀)၊ ချင်းအမျိုးသားများပညာမြှင့်တင်ရေးအဖွဲ့ ဖွဲ့စည်း၍ အမျိုးသားဖွံ့ဖြိုး တိုးတက်ရေးအတွက် စတင်လှုပ်ရှားခဲ့သည့် ၁၉၁၈ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါ ရီလ(၂၀)ရက်တို့သည် ချင်းအမျိုးသားတစ်ရပ်လုံးအတွက် အလွန်ထူးခြားဂုဏ်ယူဖွယ်ရာ နေ့ရက်များ ဖြစ်သည်ဟု ချင်းရေးရာကောင်စီက သုံးသပ်ခံယူလျက် ဤနေ့ထူးနေ့မြတ်ဖေဖော်ဝါရီလ (၂၀)ရက် နေ့ကို ချင်းအမျိုးသားနေ့အဖြစ် သတ်မှတ်ကာ နှစ်စဉ်ဂုဏ်ပြုကျင်းပရန် ၁၉၅၀ခုနှစ် အောက်တိုဘာလ (၉)ရက်နေ့  တွင် ဆုံးဖြတ်ခဲ့ပါသည်။ 

ထိုသို့သတ်မှတ်ပြီး ပထမဆုံးအကြိမ် ချင်းအမျိုးသားနေ့ကို မင်းတပ်မြို့၌ ၁၉၅၁ ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီလ (၂၀)ရက် နေ့တွင် စတင်ကျင်းပခဲ့ပေသည်။ ချင်းလူမျိုးအပေါင်းတို့၏ ချင်းအမျိုးသားနေ့သည်ကား သူ့ကျွန်မခံလိုသော စိတ်ဓာတ်၊ဒီမိုကရေစီစနစ်ကိုချစ်မြတ်နိုးသောစိတ် ဓာတ်နှင့် အမျိုးသားရေး စိတ်ဓာတ်တို့မှ မွေးဖွားလာခဲ့သော နေ့ထူးနေ့မြတ်ဖြစ်သည်။ 

ဤနေ့ထူးနေ့မြတ်ချင်းအမျိုးသားနေ့ကိုကျွန်ုပ်တို့ချင်းတစ်မျိုးသားလုံးက နှစ်စဉ်ဖေဖော်ဝါရီလ (၂၀)ရက်နေ့ ရောက်တိုင်း ဂုဏ်ယူကျင်းပကာ ချင်းအမျိုးသားညီညွတ်ရေးကို တည်ဆောက်လျက် ရှေ့သို့ချီတက်ကြပါစို့ ။  ( ဆလိုင်းအောင်မင်းလှိုင်)

( How Chin Capital Was Moved ? )

 

This is a comment I wrote on the Chin State Capital in response to Dr. Lian Hmung Sakhong’s book. He writes) “Since the arrival of the British, Haka became the capital of Eastern Chinram.” To my recollection Haka had never been the capital of Eastern Chinram until 1964. Let me give an account of the Eastern Chinram capital.

When the British annexed the Chin Hills, they first established their camp at Thangmual, calling it Fort White after General White, who was the commander of the army that subdued the Sizang and surrounding areas. Fort White was in the Sizang area. In 1892, the Sizang chiefs and other chiefs of the general Tedim area planned the assassination of Carey, who was the political officer. 

 

The players were Thuam Thawng of Kaptel, his son Pau Dal, Khan Dal, chief of Heilei, and the Sizang chiefs. They invited Mr. Carey saying that they were to give him some presents. However, on the appointed day Mr. Carey was ordered by his superiors to go somewhere else and the Myo-Ok who was an Arakanese was to come to receive the presence.. The plotters decided that as the Myo-ok , being an agent of the British should be welcome and assassinated. The plotters then informed and received their approval from the Lusei, Haka, Tlasun, and Zahau chiefs.

Due to the assassination, the British moved their headquarters then to Falam, and Falam became the capital of the Chin Hills District. At that time the Chin Hills District covered the Tedim, Falam and Hakha districts. The Chin Hills Battalion was stationed in Falam. Its soldiers were a mix of Indian sepoys and local recruits. The higher-ranking officers were British until local recruits were promoted as officers. The deputy commissioner was the highest authority at Falam. They created a post and telegraph offices, and a police force that was stationed in Falam. Thus Falam became the Chin Hills District Capital since 1892.

At independence, Matupi, Mindat (Kanpetlet) formerly of Pakokku district and Paletwa district, formerly of Arakan, were added to the Chin Hills District. Together this region was called the Chin Special Division, with the capital in Falam. The Minister of the Chin Affairs Pu Vumtu Maung, a Cho from Mindat, however did not sit in Falam, but sat in Rangoon together with the cabinet members of the Union Government. The Commissioner of the Chin Special Division did sit in Falam and most of the administration was under his jurisdiction. Thereafter, Pu Sing Htang and Pu Za Hre Lian were Ministers for the Chin Affairs under the AFPFL governments. They sat in Rangoon.

In 1958 the ruling AFPFL party split into two factions and the Stable AFPFL had the majority. Thus Pu Ral Hmung, a native of Haka district, became the Chin affairs minister. He ordered the transfer of the Chin Capital to Haka immediately after becoming the minister. But before it was implemented, General Ne Win, who was the Prime Minister of the Caretaker Government at that time, gave Ral Hmung an ultimatum, to resign or be fired. Ral Hmung resigned and the transfer was not implemented.

When General Ne Win took over power the second time in 1962, he handpicked the members of the Chin Council and appointed Major Son Kho Lian as the Chairman. Son Kho Lian set up his administration at Kalemyo, in order to facilitate communication with Rangoon, the Union Capital, and easier access to the fertile Kale-Kabaw- Myttha –Gangaw Valley. The Burman had once protested the presence of the Chin administration in Kalemyo. This time some Burman from the Stable AFPFL complained to Ne Win that the Chin administration had no place in Kalemyo because Kalemyo had been a Shan – Burman town and did not belong to the Chins. 

 

At a meeting between Ne Win, Son Kho Lian and several Council members, Northern Burma Army Commander Colonel Lun Tin, his deputy Colonel Van Kulh, Pu Tuang Hmung, the Chin Council Secretary, and his deputy Pu Ngun To, Ne Win told Son Kho Lian that he wanted him to transfer his administration somewhere else. Ne Win said that it was an annoyance and he did not care where the administration would be moved. Son Kho Lian and his council members contemplated where it would best be moved, and some suggested to Webula just north of Kalemyo or the other to Gangaw area at Chin Special Division and Burma border.

After the meeting Lun Tin told Son Kho Lian that he should take it easy and the “old man” would change his mind. Some time after returning to his headquarters in Mandalay, Lun Tin had to go away for a few days. In the mean time, Colonel Van Kulh had been coordinating with Ngun To when to move the capital to Haka. Both Van Kulh and Ngun To were native to the Haka district. 

 

When the absence of Tuang Hmung and Lun Tin from their offices coincided, Van Kulh sent a telegram to the Secretary of the Chin Council to move the administration to Haka. On receiving the telegram, Ngun To implemented the transfer of the Chin administration to Haka by day and night although it was during the rainy season and travel most difficult in the Chin Hills. When Lun Tin learned about the transfer order, he sent another telegram to Kalemyo, but Ngun To hid it until the transfer was completed.

Colonel Lun Tin launched an investigation on what had been done on the move of the Chin administration from Kalemyo to Haka. At the same time there was a scandal in the Agricultural Department of the Ne Win government in which Lun Tin had a hand. With Colonel Lun Tin’s departure from the military the case was closed. With this maneuver, Haka got the capital and the Chin lost their access to the fertile land of their forefathers, which they shared with the Shan. Most importantly, the transfer to Haka did not happen until that time, and not “Since the arrival of the British” as the author claims.

( Pu Lian Uk suggested that Van Kulh might face some disciplinary action if he was involved in such a matter. I believe that had Lun Tin was not removed from his post Col. Van Kulh might face some disciplinary action but luckily that did not happened. As Lun Tin was fired and......By. Dr. Vumson Suantak ( Source: Falam Post)

CHIN SPECIAL DIVISION MEMBERS

 4 Jan 1948                Chin special division
 2 Mar 1962                Autonomy abolished.
 3 Jan 1974                Chin state

Ministers for Chin Affairs
1948                       Vum Ko Hau          AFPFL
1948 - 1952            Vum Thu Maung   AFPFL
1952 - 1954            Shein Htang         (AFPFL
1954 - 1958      Za Hre Lian (1st time)  AFPFL
Oct 1958 - Jan 1959    Thang Lian
Jan 1959 - Dec 1959     Ral Hmung
1960 - 1962           Za Hre Lian (2nd time)

Chairmen of the Security and Administrative Committee
Mar 1962 - 1972    Son Khaw (Kho) Lian  (Mil/ PSPB)
1972 - 1974             Khen Za Hmung    (Mil/ PSPB)
 

Chairmen of State People's Council
1974 - 1978                Kap Cung Nung   (Mil/ PSPB)
1978 - 1982                Kim Ngin           (Mil/ PSPB)
1982 - 1986                Khai Mung Mang(Mil/ PSPB)
1986 - 1988                Son Khaw Vum   (Mil/ PSPB)

Chin State Khuapi Hakha In Angahna Thu ( Pu Zo Net)

Dr. Vumson in Manglai tawh a gelh hi aa, Sia Zam Sian Sum in Zolai in hong letkhia ahih manin Zomi Nam Network ah hong khah hih sungah a ki koih kik ahihi. Deihsakna tawh hong letkhia ahi Sia Zam Sian Sum tungah lungdamna ih ko hi.

Haka in Zogam khuapi angahna (or) Zogam khuapi Haka ah akituahna tawh kisai mimal kingawhna leh kimawh sakna zong om zeuhzeuh hi. Atheician pawlkhat omding a, atelcianlo zong ki-om theiding ahih manin hong suaksak hi-ing.

 

Pu Moong (Col. Khen Za Moong) nangawn in hihvai tampi nagen lo hi. Banghang hiam cihleh tuahun laitak in amah hihvaisai pawl ah nakihel lo, mundang ah na om ahih man ahi hi. Hihvai ah mawhsak nading tawm mahmah khading hi. 

 

Zomi sungah atheitel zawdeuh Dr. Vumson in Zogam khuapi Haka ah akituahna thu Dr. Lian Hmung Sakhong laibu tungtawn in ana thukikna, manlo asakna Manglai tawh nagelh hi. Hih anuai-a lai pen kei mimal muhna hilo in Dr. Vumson gelhbang a Zolai tawh alemthei bangin hong letkik hi-ing.

(Dr. Lian Hmung Zakhong in alaibu sungah, “Haka pen Mangkangte hong tuncil a kipan Zogam khuapi (nisuahna lam) hongsuak hi,” ci-in gelhmawk ahih manin tuatawh kisai thuhkikna lai honggelh hi-ing.)

Kei theih batna ciang ah Haka pen 1964 kum masiah Zogam khuapi suak ngeilo hi. Tuathu honggelh suk ning. Mangkangte’n Zogam honglak ciangin Thangmual ah phualsat masa uh hi. Sihzang leh akim apam teng hongzawh ciangun amakai galkapmaang Gen. White kici pa’ min tamsak in Thangmual pen Fort White naci uh hi. 

 

Tua Fort White pen Sihzang kual sungah om hi. 1892 kumin Sihzang leh Tedim lam ukpi makaite kipawlin honguk Mangkang Ulian Carey nasuamsawm uh hi. Tuavai ah mapangpite in Kaptel pan Thuam Thawng leh atapa Pau Dal, Heilei pan Khan Dal leh Sihzang ukpite ahi uh hi. 

 

Amau tengin Carey tungah hongpai in letsong hong pianuam ung ci-in nasam uh hi. Ahih hangin akiciam ni un Carey pen atungsiahte’n mundang paiding nasawl ahih manin amah tangin Zakhai mi (Arakanese) Myo-Ok hong paiding cihiau hi. Asuamdingte inzong hih Myo-Ok pen Mangkangte’ ading nasem mikhat ahihciang suam veve ni ci-in khensat uh hi. Tua ciangin Lusei, Haka, Tlasun, leh Zahau ukpite zasak uh a, amau zong na thukimpih uh hi. Tua misuam na huhau-in Mangkangte in aphualpi uh Falam ah tuahto uh a, Zogam khuapi nasuak hi. 

 

Tualaitak in Zogam (Chin Hills District) pen Tedim, Falam leh Haka gamteng huam hi. Zogam galkapte in Falam ah kiphualsat uh hi. Tua galkapte lakah vaite leh tualmi kihelh zau-in omkhawm uh hi. Tualsung mite hong zakhan masiah amaikai zalian zawdeuh te pen Mangkang te vive mah nahi uh hi. Falam ah azalian pen Deputy Commissioner ciang ahi hi. Falam ah Laito, Sikkhau zum leh Palik lente kilam hi. Tua ahih manin Falam pen 1892 kumpan in Zogam khuapi nasuak hi.

Kawlgam suahtakna ngah ciangin Matupi, Mindat, Pakokku khawksung a om Kanpetlet leh Arakan gam a om Paletwa te Zogam ah hong kigawm hi. Hihteng kigawm pen ‘Chin Special Division’ nakici masa a, akhuapi dingin Falam mah na kizang hi. Zogambup makaipi (Minister of the Chin Affairs) pen Mindat panin Pu Vumtu Maung hi-in, amah pen Falam ah tulo in Zangkong (Rangoon) ah kumpi uliante tawh omzaw hi. 

 

Zogam ah Menzi papen Falam ah om in ki-ukna vai atamzaw ama thuneihna nuai-ah kikoih hi. Tuakhit (AFPFL Party pan) teelnangah Kawlgam kumpi khutnuai-ah Pu Sing Htang leh Pu Za Hre Lian te in Zogambup makaipi hongsem leuleu uh hi. Amau zong Zangkong mah ah omzaw uh hi.

1958 kum ciangin AFPFL party te hong kitamh in pawlnih hongsuak uh a, Stable AFPFL te in mitam ngahzaw uh hi. Tua manin Haka tualsuak Pu Ral Hmung pen Zogambup makaipi hongsuak hi. Makaipi asuahphet in Zogam khuapi Haka ah tuah dingin thu napia hi. Akituah ma-in Gen. Ne Win in thei ahih manin nang thu in tawpnuam zawmaw, ken hong tawpsak zawding naci lian hi. Tua cianign Pu Ral Hmung zong amathu in tawppah a, Zogam khuapi zong Haka ah kituah nawnlo phot hi.

Gen. Ne Win in 1962 kum ciangin aana hongluah a, Zogam makai ding zong adeihdeih hong teelpah hi. Zogam makaipi dingin Major Son Kho Lian nateel hi. Pu Son Kho Lian inzong Zangkong tawh kizopna alemthei pending, Kale-Kabaw-Myttha–Gangaw kuamteng tawh zonglah kiphakna alemtaang pending ci-in Kawlpi (Kalaymyo) ah zum nakoih/naphualsat hi. Tua ciangin Kawlpi a teeng Kawlte pawlkhat in Ne Win kiangah ‘Kawlpi pen Shan-le-Kawlte’ khua hi, Zomite’ a hilo hi’ ci-in nakhia uh hi.

U Ne Win in meeting sampah a, tualai ah Pu Son Kho Lian leh makai pawlkhat, Kawlgam saklam galkap phualpi pan alian pen Colonel Lun Tin, alian nihna Colonel Van Kulh, Chin Council Secretary Pu Tuang Hmung, Secretary nihna Pu Ngun To te kihel uh hi. Tua Meeting ah U Ne Win in Pu Son Kho Lian kiangah Zozum pen amun dangah natuah dinguh deih ing ci hi. Tua banah nawngkai salel ing, (Kawlpi losiah) koikoi ah natuah zongun phamawh sakeng ci hi. 

 

Tua ciangin Pu Son Kho Lian leh apawlte inzong koilai ah tuahleng lempen ding hiam ci-in hong khinkhai uh hi. Pawlkhat in Kawlpi saklam Webula ah tuahleng ci hi, pawlkhat leuleu in Zogam leh Kawlgam gamgi Gangaw lamah tuahleng ci uh hi. Tua Meeting manciangin Col. Lun Tin in Pu Son Kho Lian kiangah lunghimawh ngaihsut kei-in hih hiat hiat lel in, hih putekpa (Ne Win) pen alungsim hong kikhel kik lelding hi ci-in hehnem hi.

Col. Lun Tin zong agalkap phualpi ahi Mandalay atunzawh tawlkhat khit ciangin mundangah vazin hi. Tuakal in Col. Van Kulh in Pu Ngun To tawh naki gulluk in ‘banghun ciang Zogam khuapi Haka ah tuahleng lemding hiam’ cih nageel sim uh hi. Van Kulh leh Ngun To pen Haka tualsuak tuak ahi uh hi. Tualeh Col. Lun Tin leh Pu Tuang Hmung akhualzin hun uh hong kituak khageih hi. Tualian leh, Van Kulh inzong amau galkap phualpi panin Kawlpi Zozum ah sikkhau saat (Telegram) pah in, Haka ah Zozum natuah un ci-in thupia hi. 

 

Tua sikkhau angah phet in Ngun To zong atungsiahpa omloh kal ahih mah bangin amathu in asun azan cilo in Zozum Haka ah natuah phangphang pah hi. Tuahun pen Zogamah khualzin gamvakna ahaksat pen hun tuuklai tak ahi hi. Col. Lun Tin in tuathu atheih ciangin Kawlpi sikkhau saatpah hi. Tua sikkhau lai pen Ngun To in nasel cip in, Zozum kituah amansiang dong kuamah lak lo hi. Col. Lun Tin inzong bang hangin Zozum Haka ah kituah hiam cih kantel/sittel dingin hong kipan hi.

Tualaitak Kawlgam lokhawh singpuak nalam vaisai (Agricultural Department) te golhguk vai-in mindai uh a, tuavai ah Col. Lun Tin zong kihelkha citciat hi. Galkap sungpan Col. Lun Tin kikhawlsak ahih manin Zozum vai (Zogam khuapi kituahvai) zong kikan nawnlo, mitcip suak hi. Hihbang teng hangin Haka in Zogam khuapi ngahkha a, Zomite in ipu ipate Shan te tawh anateen khopna gamnuam kikhahsuah taanlawh ta hi. Athupi pen ah, tuahun masiah Haka ah Zozum kituah lo banah, Dr. Lian Hmung Sakhong gelh bangin Mangkangte hong tuncil pan Haka pen Zogam khuapi asuak hi peuhmah lo hi.

 
(Pu Lian Uk in azenzen in Van Kulh in hibangin phalna omlo pi-in Zozum tuahsim leh khalna Daan kipia loding hiam hong ci hi. Tuapen Col. Lun Tin galkap sungpan kitawpsak keileh Col. Van Kulh in Daan tuak hamtang ding hi cih ka um hi. Kamphatna tawh Daan tuaklo bilbel hi. Banghang hiam cih leh Col. Lun Tin kitawpsak ahih man hi.) ( Written By : Dr. Vumson.)

LAITLANG KHUALIPI ZUNG LAITLANG AH UM AWK HNATLAKNAK

Kawl nih CHIN tiah an kan auhmi tlangcung deuh i a ummi miphun cu kan umnak kip ah mah le phunthek cio in holh phundang cio an rak hmang i 1931 kum milurelnak ah holh 44 a um tiah cazin an khumh. Cu holh a hmangmi chung hmanh ah cun kan rak i then rih i KHUA pakhat cio in khua an rak sa. Lovah awk ah RAM an rak i ham. 

Cuticunkan Lai holh ah KHUA le RAM ti bia a rak sem i, a thawngtha deuh nih KHUA tam deuh an pennak in PENG le RAM tiah a hung thang. Miuk, ram ngei tiah an rak ti hna. Miuk pakhat nih khua tampi ngaingai a rak ngei kho lo. Cu caah Mirang a rak kai tiang (1896) ah KHUARAM khan lawng a rak um rih i PENGRAM ti hmanh hi chimtlak ngaingai a rak si rih lo. Sakhua rawlrel pekmi in tuaktan deuh a rak si i, uknak ngaingai thathi in a rak leng kho lo i, KHUALIPI zong a rak um lo.

Mirang uk timi (British Burma) Kawlram chung i a ummi Kawlrawn ram le tlangcung mi vialte komh in ramthar pakhat kan ser lai i a min ah Fonhton Kawlram (the Union of Burma) tiah kan ti lai tiah hnatlak bu in 1947 ah Ram Uknak Upadi (1947 Constitution) an rak suai i cu Upadi nambat 196 ah a um bang Laitlang (Lairam) cu CHIN SPECIAL DIVISION khan in Fonhton Kawlram chung ah luatnak kan hmuh hnu (1948) in rak i tel a si.

Cu tik lawng ah a hlan Mirang uk lio i Laitlang (the Chin Hills) i a rak i telmi Tedim, Falam, Hakha, le Kanpetlet lawng siloin Arakan (Rakhaing) leiin an rak uk chihmi Paletwa peng (the Northern Arakan Hill Tracts) zong CHIN SPECIAL DIVISION ah a rak tla. 

Khua le ram caah khuakhang lairel bu (Chin Council) a rak sem i cu hna cu hmunkhat te ah thutti le khuaruah khuakhan awk rian an rak ngei. Khualipi zung a rak herh. Laitlang cu umnak a rak har tuk rih caah khualipi cu Rangoon ah an rak chiah chung.

Miphun pakhat le ram pakhat tiah a ti ve komi nih hitihin mikhua le miram ah umthut len le khuakhan cu a dawh lo i kan mi bupi he zong kan i hlat, an aw aan zong kan theih a har deuh tiah Lutlai upa (Chin Council timi Lai parliamen vialte a telmi) nih khua an rak ruaht i, khualipi hi Laitlang khuazei ah dah umsehlaw a that hnga tiah khua an rak tuaktan. 

1949 Lai Lutlai upa nih Laitlang khualipi zung cu Hakha ah umsehlaw a tha bik lai tiah an hna a rak tla dih ko rua. Rikhawt thate in an rak fim lo caah fiang tein chimkhawh asilo nain cu hnatlaknak le biakhiahnak a rak um caah le an khiahmi bia zong a khanzawn te a si ko tiah Kawlram uktu a rak simi General Ne Win nih a rak pom ve caah khualipi umnak ceih awk le khiah awk kha anmah Lai parlimen upa cung ahnawl kan pek hna lo hmanh ah an khuakhanmi tal cu mi fanau hna ruah piak awk an si ve ko tiah velsau in Laitlang khualipi zong cu Hakha ah um seh tiah nawl a rak pek a si kho. General Ne Win hnatlak lo le nawl lo in Laitlang khualipi zung kongkau cu ceihngam le tuahngam a si hrimhrim lai lo.

 
1950 kum zong ah vuancichok U Nu nawl lawng in Mangki zung cu Falam ah an thial tiah bia a um. 1959 ah Vuanci Pu Ral Hmung a nawl in Laitlang khualipi zung kha Flam in Hakha ah a rak thialmi cungah General Ne Win hnatlaknak a rak lak hmasa lo caah a rawk i amah Pu Ral Hmung hmanh kha vuanci rian in a rak thumh beh. Acan a cu rih lo i namchan in le rualremnak hnawrsuang tiang in ceihmai tuah awk a si rih lo ti nak a rak si ti hi fiang tein hmuh khawh a si ko.

Pu Ral Hmung zong zei ruatlo rumro le amah minthan duh le a vuanci nawlngeihnak kha amah duhhoih in a rak hman tiah puh le ruah awk a tlaklonak hnuchanh tuanbia tha tein a um ko. Laitlang khualipi zung kongkau an ruah tik paoh ah tlunkalnak lam a tluan deuh tiak ahcun khuazei khua hmanh ah zungpi cu um sehlaw Laitlang a si paoh ahcun a tha ko tiah 1958 tiang ah Lai Council a telmi parlimen upa tam deuh nih an rak cohlan ko ti hi biafek a si ko. 

Cu belte Pu Ral Hmung hi amah Hakha peng parlimen upa a si caah maw, asilo ah a hlan Chin Council nih an hnatlak an khiahcia bia kha upatpek le zulh awk a si tiah biatakte in a rak zumh a rak pom caah maw, Lai Vuanci nih nawl ngeihawk a si hrimhrim ko ti a rak pom i langhter a rak duh caah maw Laitlang khualipi zung cu Hakha lei ah a rak thial a si lai. 

Amah pumpak ca ahcun zungrian tuanning lampial deuh le i chuahsual deuh ah zapi nih ceih le ruah a rak si nain a dirpimi biatlang suttungpi cu biadik le tungfek a si ti cu nihin ah khuaza hmuh le theih a si ko cang.

Pu Ral Hmung i Laitlang khualipi zung umnak kong a ruahmi le a tuahmi cu lakhruakpi in a chuakmi a si lo. Ahlan tein a rak chim cia le a rak dirpimi a si cang. Acan a phan cang tiah a rak tuahmi lawng hi rampi nawlngeihnak le khuaram umtu can nih a pe rih lo tinak lawng nih a bia a rak dirter khawhlonak a si.

Chimceih ah a sau. Acozah rikhawt chung bia in zoh leh u si law a fiang khun lai. 1958 kum March 6, cacawn nili ni ah an tuahmi Chin Council pumhnak ah Pu Ral Hmung nih Laitlang khualipi zung cu Hakha ah um seh tiah a su a rak tun.

 U Ral Hmung (Hakha). Pumh Uktu upa a tanglei bia hi a su ka tun duh ko.Laitlang Mangki zung cu Hakha i umawk in 1949 kum ah Council nih an rak khiah cia bang in a rankhawhchung lamsul in tuahawk kongkau” ti a si. Pumh Uktu Upa, Mangki zung kongkau hi council ah a su ka tun hi vei 2 hang a si cang rua tiah ka ruah. Mangki zung Rangoon (Yangon) in Laitlang a phak tiang nawlpat tein chim ta ka duh ko. Mangki zung cu a hmasa ah Helpin lam ah a rak um. Cu hnu cun Laitlang ah an rak thial.

Cu ti Laitlang lei i a thial zong cu Laitlang Mangki zung cu Rangoon ah a um hi kanduh lo tiah Laitlang aiawhtu pawl nih Vuancichok sin ah bia an rak chim. Cu ti a si caah Mangki zung kha Laitlang lei thialnak Vuancichok nih nawl a rak chuah. 

Cu tik ah 1950 kum ah Mangki zung cu Falam ah chikkhat i chia rih seh law tlawnkalnak lam a that deuh tik ah Hakha ah thialawk ah Council nih bia a rak fehter cia a si.
Vuanci (U Za Hre Lian) - Hi kongkau he pehtlai in Council nih bia an rak fehtercia timi cu cu lio ahcun Council pumhnak tiah zong thathi in a rak um lo. Rikhawt zong a um lo.

 U Ral Hmung (Hakha) -Cu lehlam cu kei cu ka hngal lo. Cu lio i a telmi parlimen upa hna nih anmah hrimhrim nih an ka chimh caah ka hngalhmi a si. U Sang Ning zong a chim. U That Hlaing zong a tel ve. Atu a su ka tunmi zong hi cu hlan lio i an khiahmi kha remh in ka tunmi a si lo. Cu hlan lio i an khiah ciami bia a si ko.

 Vuanci (U Za Hre Lian) - Council nih an khiahmi ti cu a tu le a tu na chim ko ee. Council nih biakhiahmi a um ti hi a chim cu an chim bal men lai. Biakhiahna rikhawt cu a um lo.

U Thang Lian (Falam) - Pumh Uktu Upa, 1949 kum a si ahcun a tu can he cun a lo ti lo ti kha parlimen upa hngalhter kan duh ko.
 U Ral Hmung (Hakha) - Pumh Uktu Upa, cu hlan lio i Council rian le Laitlang Vuanci rian zei tin dah a thleidan ti kha Pumh Uktu Upa nih a nawl peknak in tlawmpal nawlpat bu he fianh ka duh ko. 

Laitlang (Chin Special Division) remhmi Act Upadi nambat 5 nak ah nawlchiahmi a um. Cu ti a si caah Fonhton Acozah (Pithawngsuh) i biakhiahnak in tiah a ti caah hi cu zulhawk a si tiah kei cu ka ruah. Cu caah cuhlanlio i an rak ruah cia i an khiah ciami Mangki zung umnak kongkau hi asikhan bak in kan tuan piak awk ah nawlpat bu in a su ka tun ko.

 Vuanci (U Za Hre Lian) - Council nih biakhiahnak a um lo tiah ka nawlh than duh.
 U Ral Hmung (Hakha) - Biakhiahnak a um lo zong ah Hakha cu Laitlang i a laicer a si. Tlawnkalnak a tha. Mangki zung umawk ah a tlakrem tiah ka hmuh caah a su ka tunnak a si.

 U That Hlaing (Paletwa) - Pumh Uktu Upa, hi a su tunmi hi keimah tuan deuh i ka hmuhmi a kong he pehtlai in thohkhan pah in chimceih ka duh. Keimah ka hngalh zat khan ahcun 1949 September thla Council tonnak ah biakhiahmi a si.Thlanglei Laitlang Zipeng zung chiah awk ti zong kan rak khiah. Mangki zung kha Hakha ah chiahawk tiah zong bia kan rak khiah.

 Vuanci (U Za Hre Lian) - Cu hlan lio ah Council nih an ceihmai maw? I pumh thutpum men in ceihmai bu in biakhiahmi dah a si ti cu ka chim thiam lo. Sihmansehlaw rikhawt a um lo ti kha kei ka chimmi a si.
 U That Hlaing (Paletwa) - Cu lio ahcun U Lian Thum nih pumh uktu, keimah cu pumhuk changtu ka rak si. Cu lio i rikhawt cu zohchia ngai a rak si. Kuttialtawi cazi hmanh kha cu rikhawt ruang ahcun ka rak holh chih. Hi hi a hlan i a rak si ning kha kan chimhmi hna a si. Hi kong hi a tu kan tuah ah hin ruahawk a si tiah ka ruah.

 Pumhuk Upa A su a tunmi cu: “Laitlang (Chin Special Division) Mangki zung cu Hakha i umawk ah 1949 kum ah Council nih an rak khiah cia bang in a rankhawh chung lamsul in tuanawk” ti a si.

 U Mang Cin Khup (Tedim) Pumh Uktu Upa, kei ka al duhmi cu Mangki zung cu Falam i chiahmi kha Hakha i umawk a si ahcun acozah lei in a dihmi a tam lai tiah ka ruah.

 U Ral Hmung (Hakha) Pumh Uktu Upa, Atu zong ah Mangki zung a thar an sakmi a um rih lo tiah ka ruah.

 U That Hlaing (Paletwa) Hi kongkau he pehtlai in atu Inn cu Mangki zung i a ngeihmi inn a si lo. Chikkhat ca lawng a si rih. Cu caah zei hmanh ahleivuang in a dih lai tiah ka ruat lo.

 U Thang Lian (Falam) Tlunkalnak ah dihawk a um ko.
 U Mang Cin Khup (Tedim) Hakha nak in Falam hi a laicer tiah ka ruah. Zei caah tiah khuazei lei kan kal hmanh ah Falam in kal a si. Falam i chiah lo a si ahcun Rangoon(Yangon) ah chiahawk ah a tha tiah ka ruah.

 Parlimen Adunvun (U Tun Aung) - Hi kongkau ah hin parliamen upa pakhat khan in ka chim duhmi cu, keimah pumpak in ruahnak ka pek duhmi cu zeitipoh a va si zong ah Mangki zung cu sak piak awk a si cang tiah ka ruah. Khuazei i sak a si hmanh ah a khantling bak in biakhiah in tuah awk tha a si tiah ka hmuh. 

Kan tuah tik ah a ho mithmai hmanh zoh loin a khantling bak in tuah ah a tha tiah ka ruah. Abiana ah parliamen upa U Ral Hmung mithmai zoh in cu kha ti bantuk umawk a si lo. Hnatlak a si le hnatlaknak bang hnatlaklo a si le hnatlaklo bang a khan bak in biakhiah in tuaktan tein tuah ah a tha lai tiah ka ruah. Cu ti lawng ah a hnu ah a tha lai. Tuaitamnak a um lai lo.
 

U Hau Za Lian (Tedim) Hi kong hi tlawmpal te ceih ve ka duh. Ka vun ceih ahcun abiana ah thlangleimi nih Mangki zung ah an kal lai. Mangki zung cu Hakha ah a um a si ah cun Falam kha pal pah a si thiam thiam lai. Hakha cu a laicer a si ko nain tlawnkalnak lamsul lei in a tha ngaingai lo. Cu caah lam sial hnu tlawnkalnak a that tik ah tiah ka ruah. Tlawnkalnak a that rih lo ahcun Falam tu ah chiah rih ah a rem cang hnga.

 Parliamen Adunvun (U Tun Aung) - Cu caah kei cu ka alnak a si. Khuazei zawn asi hmanhah hi ti kan chiah ko ah cun a umthutnak le tlawnkalnak ah harnak an tong lai tiah ka ruah. Atu te ah nawlpatnak he ka chim bantuk in ralthat ngai in tuahter kan duh ko hna. Cu caah kan nih nih fiangro in tuah ah a tha lai tiah ka ruah.

 U Hau Za Lian (Tedim) - Kei ka ceihmi cu tlawnkalnak lamsul zoh in ka chimmi a si.Pumh Uktu Upa Acozah lei in vun let tuah uh.

 Vuanci (U Za Hre Lian) - Pumh Uktu Upa, hi kongkau he pehlai in parlimen upa pawl an ceihmai cio cang. Hi kongkau hi a su a tungtu parlimen upa nih pawlitik le a pengmi bupi kha hmuhsakawk kongkau pakhat chuaklak in a tuah tiah ka ruah. Mangki zung cu Falam ah zei caah dah an chiah ti kha tlawmpalte ka vun fianh duh.Luatnak (Lutlatzi)kan hmuh hnu 1950 kum ah parlimen upa U Ral Hmung amah hrim te a rak zuangchuk i vuancichok he an i tong. 

Cu tik ah vuancichok U Nu zong nih Mangki zung kha rianrangtein thialawk ah nawl a rak pek. Cu ti nawl a pek hnu ah Mangki bawi a simi U Thein Maung nih Mawlaik in Falam ah a kal. Biadang in chim ahcun Falam lei thialkamnak kha vuancichok a nawl in a si. Parlimen upa nih na chimmi 1949 kum ah Council ah bia an rak khiah na timi cu cu lio ah an rak tuah awk a si. 

Sihmansehlaw cu lio ah Lai vuanci zung zong nih an rak tuah tuan lo ti a si caah Council zong a tu le a tu a rak ithleng lengmang cang, Laitlang vuanci zong a rak i thlen lengmang tik ah ahlan lio i an khiahmi cu a tu ah tuahthanawk a hau ti lo tiah ka ruah. Cuhlan lio ah an rak tuahtuan tilomi asu cu amah tein a rawk, a ziam cang. 

Hi hi Upadi a kalningcang in ka fianhmi a si. Keimah khan cun Laitlang Mangki zung kha Hakha lei thialawk ah ka duh ko. A si nain asikholo tiah ka ruah. Zei ca tiah Mangki cu Laitlang pumpi (Chin Special Division) caah tuanvo a ngei. Uknak lei in siseh, tlawnkal pehtlaihnak lei in siseh, tangka leikap in siseh, zohchun in tuaktan tik ah Falam hi a dongkhang deuh ko.

 
Cun pakhat fawn ah Mangki zung cu Zipeng zung umnak ah a um. Laitlang ah Zipeng zung a umnak hmun 2 lawng a um. Cu ti a si tik a chaklei Zipeng zung umnak, chiah lo ahcun Fonhton Ram Cozahpi nih a hna a tla lai ti a si ahcun chiah khawh a si lo. Cu caah Mangki zung kha Hakha ah chiahawk timi cu zeihmanh a hlei lai lo. Cu caah hi a su hi tunloawk ah kannawl duh ko. Hi bantuk a su zong hi Acozah nih cohlan awkah a har ko.

U Ral Hmung (Hakha) Pumh Uktu Upa, Lai vuanci i a fianhmi cung ah ka leh hmasa hnu ah ka tunmi a su ka hnuhthan le thanlo cu nawlpatbu in chim ka duh. Hakha ah Mangki zung chiahawk a herh a hau ko. Politik (naingnganzi) laihnak phun cu a si ruam lo. Keimah cu mibupi aiawhtu ka si caah mibupi duhnak in ka tuahmi a si. Cun Falam i chiah zong ah siseh, Hakha i chiah zong ah siseh, ahleilo ti cu a si zong a si ko lai. 

Hakha i chiah zong ah phaisa a dih ko lai, Falam i chiah zong ah phaisa a dih ko lai, Zipeng zung umnak ah Mangki zong chiah a si lai timi tu cu Upadi chung ah a um lo tiah ka ruah. Kawlram he Laitlang tel chih in Mangki 7 an um. Cu Mangki hna cu Zipeng zung a umnak lawng ah chiah a si lo. Cu caah keimah nih zei ka chim zong ah acozah nih a cohlan lo ahcun ka chimmi cu alaka a si ko lai. Council nih zei an khiah hmanh ah nawl adihlak cu vuanci kut cung ah a um si kaw ...
 

Vuanci (U Za Hre Lian) Cu ti cun a si lo dah kaw. Council nih bia an khiah ahcun kannih nih cun zulh awk ah timh cia kan si ko. Fonhton Rampi Acozah i polisi biakhiahnak he a cakalh lo ahcun, cohlan awkah timh cia kan si ko.

 U Ral Hmung (Hakha) Pumh Uktu Upa, cu cu a phunglam men cun a si ko lai. Biatak kut-tham bia ahcun ka chim kho lo. Hi a su hi Acozah nih hnukthan an ka ti lo caah kan cohlan lai maw, ka hnuhthan lai maw? Zeitin ka tuah lai ka chim thiam lo.

 Pumhnak Upa Hnuhthan a si le ka hnuh than tiah chim. Na hnuhthan khawhlo a si zong le ka hnukthan kholo tiah chim.

 U Ral Hmung (Hakha) - Acozah nih zeihmanh an chim lo tik ahcun zei dah ka tuah lai.? Coun cil nawl si ko seh! (Asu kha Council nih hnuhthannak nawl an pek).

 1958 kum i Laitlang khualipi Mangki zung kongkau an ceihmaimi rikhawt cu hi vial hi a si 1949 kum ih Chin Council Upa hna cu Vuanci Pu Vawmthu Mawng (Kanpetlet), Council chairman Pu Lian Thum (Hakha), Capt Mang Tung Nung (Tedim), Pu Hlur Hmung (Falam), Pu Sang Ning (Matupi), Pu That Hlaing (Paletwa) lawng an rak si rih. 1952 kum hnu in pa 14 an si.

 Chin Council nih Laitlang khualipi thialnak nawl an rak ngeih lo hi cu khuaruahhar awk a si lo. Ahman ko. Lai Vuanci thimnak hmanh ah Lai parliamen zapi nih hnatla tein vuanci siseh tiah an thimmi pa zong Fonhton Ram Cozah Vuancichok a hnatlakpi lo ahcun tuan khawh a si lo. Cucu Ram Uknak Hrampi Upadi (Achikhan Upadi nambat 191(2) nak ah Vuancichok a hna a tlak tik lawng ah Thamada sin ah vuanci min cu a pek lai tiah an rak suaimi a um. Lai Council nih Laimi thihnunnak caah bia an khiak kholo tinak a si ko.

Cuti a si caah 1947 kum lio i Kawlram chung ah Mangki peng pakhat in i tel ve awk ah a hna a rak tlami Lai hruaitu upa vialte (Pu Vuawmthu Mawng zong a tel) nih 1962 kum ah Federal State halawk ah an hna a rak tla dih. An rak hal tak tak. An ceihmai lio ah General Ne Win nih aanaa a lak i Tawhlanzi Council uknak ah a tla i Federal le rallo zong chim ngam a rak si ti lo.

Laimi parlimen upa le khua nupa vialte hna nih Laitlang khualipi cu Laitlang ah umawk a si tiah an rak zumh. An rak hal. An rak hmuh. Acunglei kan hmuh cia bang General Ne Win nih Tawhlanzi Council Uknak chan ah (1962 thawk in) Laitlang ah Lai khualipi a um cu a dongkhang a zoh a dawh ko tiah a rak dirpi ve i U Nu nih Falam ah a rak timi tu kha Hakha ah a relrem deuh tiah bia a rak khiah. Laimi zapi nih lawmhawk in an rak ruah. Kalemyo i chikkhat a um chungmi Chin Uzi Aphwe kha Hakha ah an rak thial. Harnak le chambaunak tlawmpal a rak um nain General Ne Win nawl ngaih lo cu a rak si kho lo.

Pu Ral Hmung a thih hlan ah a rak chim zungzal, a rak dirpi ngammi Hakha i Lai khualipi a um a zanmang manh cu kumsau nawnpi a hmuh manh. Laitlang khualipi cu Laitlang khua pakhat ah a um cu Laimi zapi nih kan lawmh dih ko. Khua zei zawn deuh ti zong kanmah ka a kiak kho ngaingai lo nain miphun dang nih zohrem deuh in tlang an kantlakpiak ve ko tiah a lang.

Bia le lam tlai (biapu le lampha) tiah Laitlang hmun pakhatkhat i kan khualipi a um cu zohrem le theihnuam a si bang Laiholh pakhatkhat hi zapi hmanmi tlangholh ah thim kho u si law zei tluk in dah a dawh hnga. A that hnga.

Chin tiah Kawl nih cun an kan auh i Lai - Zo - Asho - Cho, Matu, Khami tiah holhte phunphun in a aumi Laimi vialte nih phunkhat kan si ti hi fiang u si law Laiholh a simi holhte pakhatkhat hi khuazei holh poh a si ah hmangti u si law kan thazang a um deuh hnga lo maw? Mi phundang zong nih an kan zenh deuh lai lo maw? 

Asiloah kan khua cio le kan holhte cio in dah zute bang mahkhur chung ah kan lu kan lei lai i leng kan chuah tik ahcun tihphang lemgmang le hawi hngar in dah kan um rih ko lai. Lai a timi nih cun Laiholh a simi poh cu cohlan awk a si ko lo maw? Khua kau deuh in zoh in khua fak deuh in ruah cio a hau ko.(Crd; Hrangtar Nawnkhar khuapi)

A hero of Asia အာရှသူရဲကောင်း "အရှိုချင်းလူငယ်"

Salai Tin Maung Oo Story အား Google မှတဆင်. A Forgotten Hero of Asia  ဖြင်.သာ ဝယ်ယူ ဖတ်ရှုနိုင်သည်။ 

(ဆလိုင်းတင်မောင်ဦး ကြိုးပေးမခံရမီ အတူရှိနေခဲ့သူ SB ဒုရဲအုပ်ဟောင်း ဦးသောင်းအေးနှင့် တွေ့ဆုံခြင်း) နောက်ပိုင်းသူ ရှေ့ကို ဘယ်လို ရည်ရွယ်ထားသလဲ ဆိုတော့ သူက "ကျနော့်ကိုတော့ သတ်မှာဘဲ"တဲ့။ ဆေးရုံကြီးဗုံးခွဲတဲ့ တင်ညွန့်ကို ပထမဆုံးသတ်လိုက်တာကိုး။ 

အဲဒီအချိန်မှာက အစိုးရမှာလည်း တော်တော် လေး ဘက်ပေါင်းစုံ အကျပ်အတည်းတွေ့နေရပြီ။ ဗုံးခွဲတဲ့ ဇာတ်လမ်းတွေ၊ မှိုင်းရာပြည့်၊ မီးမောင်း ဇာတ်လမ်းတွေ၊ တင်မောင်ဦး ဇာတ်လမ်း၊ နောက် ဗိုလ်ကြီး အုန်းကျော်မြင့်တို့။ ဘက်ပေါင်းစုံက အကျပ်အတည်းဖြစ်နေတာ။

 

အဲဒီမှာ တင်မောင်ဦးပြောတာက ကျနော်က ခရစ်ယာန်တဲ့၊ သူတို့ကျနော့်ကို သတ်မယ်ဆိုရင်လည်း ကျနော်တို့ကျောင်းသားတွေက ဘယ်တော့မှ ဒူးထောက်လက်မြှောက်လေ့ မရှိဘူး။ ကျောင်းသား သွေးက အမြဲရဲတယ်တဲ့။ ဒါနဲ့မေးလိုက်တယ်။ မင်းဘယ်လို အနိုင်ယူမလဲလို့မေးလိုက်တယ်။ အဲဒီမှာ သူကဖြေတာက ကျနော့်ကို သေဒဏ်ပေးလို့ ကျနော် ချက်ချင်းမသေရင် ကျနော်နိုင်တာဘဲတဲ့။

 

သူမျက်နှာတချက်မပျက်ဘူး။ သူ့ကိုဒီနေ့ကြိုးလာတိုင်းသွားရင် အကိုရေ ကျနော့်ကို ဒီနေ့ လည်ပင်းကြိုး တိုင်း တယ်၊ ပေါင်ချိန်သွားတယ်လို့ပြောတယ်။

 

မျက်နှာ တချက်မပျက်ဘူး။ မင်းက အရင်က ကျောင်းမှာလည်း လူရည်ချွန်ဘဲ၊ ဘာကြောင့်ဒီလိုဖြစ်သွားလဲလို့ မေးကြည့်တော့ မဆလက ပြောတာနဲ့လုပ်တာ တခြားစီဘဲတဲ့။ အရေးအခင်းတခုမှာ ၀က်သားသည် တရုတ်ကြီး သူ့ဟာသူဆိုင်မှာ နေတာ၊ အဲဒါသေနတ်မှန်သွားတယ်။ နောက် ကလေး တယောက်က ကြောက်လို့ မြောင်းထဲ၀င်ပုန်းနေတာကို အဲဒီကလေးကို ဘက်နက်နဲ့ထိုးတာ ကလေးသေ သွားတယ်။ အဲဒီမှာတင် ကျနော် စစ်တပ်ကို စိတ်နာသွားတာတဲ့။ သေသွားတဲ့အချိန်အထိ မျက်နှာ ကတော့ တချက်မပျက်ဘူး။

 

သူကပြောတယ်၊ မသတ်လည်းသေမှာဘဲတဲ့။ သေခြင်းတရားက လူတိုင်းမှာ ရှိတယ်တဲ့။

သူက နဂိုကတည်းက အားကစားလုပ်တဲ့သူ၊ ကိုယ်ခံပညာတွေဘာတွေ တတ်ထားတော့ နေ့ရော ညရော သူကြိုး စားတယ်။ တပတ်တခါလောက် သူ့ကိုလည်ပင်း ပေကြိုးတိုင်းတယ်။ ပေါင်ချိန်တယ်။ သူ့ကျန်းမာရေး ဆေးစစ်တယ်။ အဲဒီလိုနေရင်းနဲ့ သူက ကျနော်တောင်းမှာက အဖေနဲ့အမေနဲ့တွေ့ချင်တယ်။ 

 

(၂) အချက် ကျနော်က ခရစ်ယာန်လူမျိုးဖြစ်တဲ့အတွက် ကျနော့် အရိုးကို ဂူသွင်းပေးဖို့။ ဒီလိုကျနော့်အရိုးကို ဂူသွင်းထားရင် ကျနော့်အရိုးက ထတွန်နေမှာဘဲတဲ့။ အရိုးတွန်ပြီး လှုပ်ရှားနေမှာဘဲတဲ့။ လေ့ကျင့်တယ်ဆိုတာ ကြိုးပေးတဲ့ အခါမှာ ချက်ချင်းမသေအောင် လည်ပင်းအကြောတွေကျင့်တယ်၊ ဒိုက်ထိုးတယ်။ သူ့ကို မသေမချင်း သတ်လို့ ပြောထားလို့လားတော့ မသိဘူးပေါ့။

 

တချို့က တကြိုးနဲ့မသေရင် လွတ်သွားတာရှိတယ်။ ဒါပေမယ့် တင်မောင်ဦး ပြောတာက လွတ်ဖို့ကို ပြောတာ မဟုတ်ဘူး။ သတ်သတ်ချင်းမသေရင် ကျနော်နိုင်တာဘဲလို့ပြောတာ။ အဲဒီမှာ သူ့ရဲ့ စိတ်ဓာတ်၊ ကျောင်းသား တွေရဲ့ စိတ်ဓာတ်ကို တော်တော်လေး လေးစားသွားတာ။

 

သူ့ကို သတ်မယ့်နေ့မှာ မနက် အစောကြီးခေါ်ထုတ်လာတယ်။ အဲဒီအချိန်မှာ သူကအော်ပြောတယ်။ ကျနော် ကျောင်းသား ခေါင်းဆောင် တင်မောင်ဦးကို သတ်တော့မယ်ဗျို့ဆိုပြီး။ သူက တကယ်တော့ ကြောက်လို့ အော် တာ မဟုတ်ဘူး။

 

ဖမ်းထားတဲ့ ကျောင်းသားတွေကို တပ်လှန့်လိုက်တာ။ ထောင်ထဲမှာရှိတဲ့ ကျောင်းသားတွေကို တပ်လှန့် လိုက်တာ။ အဲဒါနဲ့သူ့ကိုခေါင်းစွပ်ကြီးနဲ့တွဲခေါ်လာပြီးတော့ ကြိုးစင်တင်၊ ကြိုးစင်ပေါ်မှာ ကြိုးကွင်းစွပ်တာ တွေဘာတွေ လုပ်ပြီးတော့မှ နောက်ဆုံးဒေါက်ဖြုတ်တာပေါ့လေ။ ကြိုးပေးမယ်ဆို ဒီအတိုင်းမရဘူး။ တရား သူကြီး ပါရမယ်၊ နောက်အကျဉ်းဦးစီးအရာရှိ ပါရမယ်။ ဒီလိုအဖွဲ့နဲ့ ကော်မတီနဲ့ လုပ်ရတာ။ 

 

အဲဒီမှာ သူ့ကိုဘာ့ကြောင့်ပိုပြီးလေးစားသွားလဲ ဆိုတော့ သူကသူပြောတဲ့အတိုင်း ဖြစ်အောင် လုပ်တာ။ ဘာဖြစ် လို့ လဲ ဆိုတော့ ဒေါက်ဖြုတ်လိုက်တဲ့အချိန်အထိ ကြိုးကလည်း မငြိမ်သေးဘူး။ တော်တော်ကြီး ကြာတဲ့အထိ စစ်ကြတော့ အသက်ရှိနေသေးတယ်။ အဲဒီတော့ နောက်ဆုံးဒေါက်ဖြုတ်တဲ့ ပုဂ္ဂိုလ်တွေက အပေါ်တက်လာပြီး ပုခုံးကို နင်းချလိုက်တော့မှ သူက အသက် ထွက်သွားတာ။ ဒေါက်ဖြုတ်ခါ နီးမှာ သူ မေးကြောတွေ တောင့်ထား မယ်။ မသေအောင် အတတ်နိုင်ဆုံးတောင့်ထားတာ။

(၂၀၂၂ ဇွန်လ ၂၆ ရက်နေ့တွင် ကျောင်းသားရဲဘော် ချင်းအမျိုးသား ဆလိုင်းတင်မောင်ဦး အသတ်ခံရခြင်း ၄၆ နှစ် ပြည့်ခဲ့ပြီ။ ကြိုးကွင်းစွပ် ဒေါက်ဖြုတ်သော်လည်း အသက်မသေ၍ မသေသေအောင် အသတ်ခံခဲ့ရသော ကျောင်းသား ခေါင်းဆောင် ဆလိုင်းတင်မောင်ဦး ၏ ထောင်တွင်း ဖြစ်ရပ်မှန်အား ဒုရဲအုပ်ဟောင်း ဦး သောင်းအေး နှင့် မြန်မာသံတော်ဆင့် ဂျာနယ် ဝိုင်းတော်သား၊ ဝိုင်းမော်တို့ တွေ့ဆုံခြင်းမှ ထုတ်နုတ် ဖော်ပြ အပ်ပါသည်။

 

 

#SaliaTinMaungOo